Lo ngại sở hữu chéo gây nên hệ lụy "thao túng ngầm" ở nhiều ngân hàng

Bài học từ Chaebol Hàn Quốc

Các tập đoàn lớn gia đình trị (chaebol) tại Hàn Quốc từng tận dụng sở hữu chéo và cấu trúc kim tự tháp, được hưởng ưu đãi từ ngân hàng. Theo đó, đa số các chaebol lạm dụng đòn bẩy tài chính và kinh doanh đa ngành, gia nhập vào cả những lĩnh vực không liên quan, đã khiến nợ tăng mạnh.

Số liệu năm 2001 của Ngân hàng Phát triển châu Á cho thấy 30 chaebol hàng đầu chiếm 46% tổng tài sản doanh nghiệp của Hàn Quốc, còn các gia đình kiểm soát, nắm giữ chừng 45% cổ phần trong 30 chaebol này. Các gia đình thường cử người thân vào để nắm giữ nhiều vị trí quản lý, tuy nhiên không liệt kê và công khai đầy đủ.

Vì tin rằng mình quá lớn nên chính phủ không thể để tình trạng sụp đổ xảy ra, các chaebol đã đầu tư quá mức và đa dạng hóa kinh doanh quá mức. Trung bình có 30 chaebol hàng đầu nắm giữ hơn 20 công ty con trong nhiều mảng khác nhau. Các cá nhân tư nhân sở hữu 40% tổng số cổ phiếu niêm yết và kiểm soát 30% các công ty niêm yết.

Nhiều ngân hàng nguy cơ bị thao túng vì sở hữu chéo?

Do vay nợ giúp giảm thiểu sự giảm quyền kiểm soát của gia đình khi chaebol lớn mạnh nên các chaebol ưu tiên vay nợ hơn so với vốn góp cổ phần. Các ngân hàng thường bỏ qua việc phân tích tín dụng hợp lý và dễ dàng cho vay với các công ty lớn có mối quan hệ tốt về mặt chính trị, có nhóm lợi ích bởi có một thời gian dài chính phủ ủng hộ và thậm chí gây sức ép buộc ngân hàng cho các chaebol vay. Bên cạnh đó, hàng loạt công ty tài chính và ngân hàng thương mại thuộc sở hữu của chaebol, cung cấp khả năng tiếp cận vốn vay sẵn có một cách đơn giản.

Do đó, chính phủ về sau phải gây sức ép lên các chaebol để họ ít có thể đầu tư ngoài thành quá mức, và thao túng thị trường tài chính ngân hàng. Chaebol lớn nhất được yêu cầu tự nguyện chuyển đổi nợ thành vốn sở hữu, bán các công ty con không cốt lõi với nhiều tài sản khác; nghiêm cấm bảo lãnh chéo khoản vay của các công ty thuộc chaebol; loại bỏ các biện pháp khuyến khích chaebol giữ lại các hoạt động kinh doanh không cốt lõi hay cấm sở hữu chéo giữa công ty nếu nó làm hạn chế cạnh tranh với giới hạn đầu tư ở mức 25%...

Theo một số chuyên gia kinh tế Việt Nam nhìn nhận từ nghiên cứu thực tế Chaebol tại Hàn Quốc, thực chất sở hữu chéo trong hệ thống ngân hàng Việt Nam đã có từ khá lâu. Hầu hết thời gian đầu do các ngân hàng quốc doanh góp vốn với vai trò là cổ đông Nhà nước nhằm mục đích giúp Nhà nước kiểm soát hoạt động của các ngân hàng cổ phần.

Về sau, các hình thức sở hữu chéo ngày càng đa dạng cùng với sự phát triển. Trong hệ thống ngân hàng Việt Nam, sở hữu chéo cũng còn có quá nhiều vướng mắc giống như tại Hàn Quốc như giới hạn tín dụng theo quy định hiện hành đã bị sở hữu chéo làm vô hiệu hóa, nguồn lực của các ngân hàng không được đánh giá đúng, các quy định về phân loại nợ và trích lập dự phòng rủi ro có thể bị làm sai lệch.

Doanh nghiệp địa ốc làm cổ đông lớn của ngân hàng

Cùng với làn sóng nhiều ngân hàng đổi chủ trong khoảng hơn 2 năm gần đây, đã có bóng dáng của nhiều ông chủ mới vốn đến từ lĩnh vực địa ốc lấn sân sang. Sự gia nhập vội vàng này làm dấy lên lo ngại rằng dòng chảy tín dụng bị thao túng vì sở hữu chéo ngân hàng - bất động sản.

Trong vài năm trở lại đây đã xuất hiện sự thay đổi cơ cấu cổ đông và việc nhiều công ty bất động sản âm thầm lấn sân vào ngân hàng. Trở lại năm 2020, một lượng cổ phiếu khoảng 40% vốn hóa của Ngân hàng TMCP Kiên Long (KienLongBank, UPCoM: KLB) đã được giao dịch với trị giá lên tới khoảng gần 1.800 tỷ đồng.

Phó Chủ tịch Samsung Electronics, Lee Jae-yong (giữa), đến thẩm vấn về vụ bê bối tham nhũng hạ bệ Tổng thống Hàn Quốc Park Geun-hye ngày 13/2/2017

Đại hội đồng cổ đông (ĐHĐCĐ) bất thường KLB hồi tháng 1/2021 đã nhanh chóng bổ sung ông Lê Hồng Phương và bà Trần Thị Thu Hằng làm thành viên HĐQT. Đến tháng 5 năm đó, bà Hằng lên làm chủ tịch HĐQT.

Bà Hằng chủ yếu hoạt động trong lĩnh vực bất động sản từ năm 2019-2020 và từng giữ những vị trí quan trọng như: Chủ tịch HĐQT CTCP Tập đoàn Sunshine. Bà Hằng hiện vẫn đang nắm giữ chức vụ Chủ tịch HĐQT CTCP Đầu tư SIPT, Tổng giám đốc điều hành CTCP Tập đoàn Sunshine (Sunshine Group), Chủ tịch HĐQT CTCP KS Group và Chủ tịch HĐQT CTCP Chứng khoán KS (KS Securities).

Ông Đỗ Anh Tuấn, người đứng đầu Sunshine Group từng được bầu làm Phó Tổng giám đốc Ngân hàng Kiên Long 20/9/2021 nhưng xin từ chức vào ngày 6/3/2023 cũng là một cổ đông lớn của ngân hàng này.

Dù hiện không giữ vị trí gì của Ngân hàng Kiên Long nhưng số liệu tính đến ngày 31/12/2022 cho thấy ông Đỗ Anh Tuấn sở hữu trên 17 triệu cổ phần với tỷ lệ 4,92%. Tính đến ngày 30/6/2023m bà Trần Thị Thu Hằng cũng sở hữu hơn 17 triệu cổ phần chiếm 4,72%.

Ngân hàng rút tiền cho công ty sân sau

Thị trường tài chính ngân hàng luôn nhận được sự quan tâm đặc biệt của giới tài phiệt và các đại gia nhiều tiền ở bất kỳ nền kinh tế đang phát triển nào, như lời nói vui của một ông chủ: “có ngân hàng đứng sau là có tất cả”. Thực tế cho thấy giới chủ đã tận dụng triệt để quyền lực ở ngân hàng, thậm chí còn có người bất chấp luật pháp.

Vụ việc Tập đoàn Vạn Thịnh Phát rút ruột hơn 1 triệu tỷ đồng của SCB một lần nữa làm dấy lên cảnh báo về hệ lụy thao túng ngầm, cho vay sân sau ở các ngân hàng tư nhân. Mớ bòng bong này sẽ gây hậu quả nặng nề cho nền kinh tế nếu không gỡ được.

Về bản chất, Ngân hàng TMCP Sài Gòn (SCB) và Tập đoàn Vạn Thịnh Phát (VTP) đều có quan hệ huyết thống vì do bà chủ Trương Mỹ Lan sinh ra với nhiệm vụ riêng.

Vụ việc Tập đoàn Vạn Thịnh Phát của bà Trương Mỹ Lan rút ruột hơn 1 triệu tỷ đồng của SCB một lần nữa làm dấy lên cảnh báo về hệ lụy thao túng ngầm

Mặt khác, VTP được biết tới như một tập đoàn bất động sản “cát hùng, cát cứ” luôn thâu tóm và bành trướng mở rộng sở hữu đất vàng tại TP HCM, thì SCB lại đảm nhận một nhiệm vụ đặc biệt quan trọng: huy động vốn rồi xử lý dòng tiền vào - ra bí ẩn cho cả ngàn công ty sân sau của VTP.

Bởi vậy mà SCB với lãi suất tiết kiệm luôn thuộc top cao nhất làng ngân hàng đã huy động được 643 ngàn tỷ đồng trong suối 10 năm liền (2012-2022).

Cùng với đó, nhà băng này đã cho vay đến 1.366 khách hàng cá nhân và tổ chức, mà cơ bản trong đó đa số đều có liên quan tới VTP và bà Trương Mỹ Lan (chỉ 7% là khách hàng thông thường).

Thống kê cho thấy SCB đã giải ngân cho 1.366 khách hàng đều có liên quan tới các doanh nghiệp của bà Lan với tổng số 2.527 khoản vay trong đó 1.057 khoản vay cá nhân, 1.470 khoản vay tổ chức. Và tổng dư nợ cho vay lên đến 1.066.608 tỷ (hơn 1 triệu tỷ đồng). Dư nợ tính đến ngày 17/10/2022 còn khoảng 677.286 tỷ đồng tại 875 khách hàng gồm 440 cá nhân và 435 tổ chức.

Mối quan hệ cộng sinh

Có thể thấy, sự thao túng của VTP và SCB trong 10 năm qua đã gây nên hệ lụy khủng khiếp đến mức nào. Dư luận đều thấy rõ tiền đã bị sai khiến và thao túng. Và điều khó tin và sốc nhất đó là cả một ban lãnh đạo ngân hàng cùng hàng trăm cán bộ đều răm rắp thực hiện chỉ đạo của bà chủ liều lĩnh bơm tiền cho các công ty ma.

Thậm chí, cả triệu tỷ đồng được dễ dàng luân chuyển từ kho hội sở và vài chi nhánh về nhà bà Lan liên tục trong 10 năm liền, để từ đó, lại đi khắp muôn nơi trả lãi vay, đáo nợ và quay vòng. Sự việc khó hiểu này có thể được lý giải bằng từ khóa: Bà Lan gần như sở hữu toàn phần SCB và VTP. Và đây là một sự thao túng đã vượt giới hạn một cổ đông lớn thông thường.

Sự thao túng của VTP và SCB trong 10 năm qua đã gây nên hệ lụy khủng khiếp

Viện Nghiên cứu bất động sản Việt Nam (VIRES) cho rằng tình trạng sở hữu chéo là một trong những vấn đề cần giải quyết then chốt của hệ thống tín dụng. Thực tế cho thấy, tình trạng này có độ rủi ro cao với biểu hiện là thao túng dòng chảy tín dụng, rót vốn vào sân sau, dùng vốn không đúng mục đích đang có ảnh hưởng xấu đến chất lượng tín dụng, khiến rủi ro hệ thống gia tăng.

VIRES nhấn mạnh: “Tình trạng sở hữu chéo có thể khiến dòng chảy tín dụng (huy động ngắn hạn) bị hướng vào những doanh nghiệp rủi ro, không có năng lực trả nợ, trong khi những doanh nghiệp chân chính muốn vay lại không tiếp cận được”.

Trong một cuộc phỏng vấn, một lãnh đạo Ngân hàng Nhà nước từng thừa nhận rằng điểm khó nhất là “chặt vòi” sở hữu chéo của các ngân hàng tư nhân vì luật đề ra là cấm đứng tên Chủ tịch HĐQT cả ngân hàng và doanh nghiệp cùng lúc, nhưng họ sẽ lách bằng cách cho nhân viên và người nhà đứng tên thay. Thế nhưng, khi siết sở hữu chéo thời kỳ đó, quan điểm của NHNN cũng nhấn mạnh phải hạn chế sự tung hứng của giới chủ tối đa bằng trách nhiệm trước pháp luật và kiểm soát dòng tiền đi ra từ ngân hàng một cách chặt chẽ.